Jak przeprowadzić podział majątku wspólnego i przeżyć, czyli ile to kosztuje?

Ostatnio pisałam trochę o rozwodzie. Dziś poruszę natomiast inny temat, będący najczęściej następstwem sprawy rozwodowej (a często też występujący z nią równolegle). Temat, o który pytacie mnie niejednokrotnie już na etapie przedrozwodowym. Opowiem o podziale majątku wspólnego i postaram się zrobić to w przystępny sposób. W artykule opiszę sprawy ciężkiego kalibru, czyli przedstawię nieco informacji o wspólności majątkowej i jej ustaniu. Przedstawię sposoby podziału majątku wspólnego, takie jak podział umowny, podział w trakcie procesu rozwodowego oraz podział w nieprocesowym postępowaniu sądowym. Dodatkowo przedstawię koszty każdego z rozwiązań oraz postaram się odpowiedzieć na pytanie, co ostatecznie wybrać. Zapraszam do lektury!

Ustrój wspólności majątkowej – co to takiego?

W większości przypadków, w momencie zawarcia związku małżeńskiego, pomiędzy małżonkami powstaje tzw. ustrój wspólności majątkowej (wspólność ustawowa). Przepisy mówią wyraźnie, że wspólność ta obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.

Istotnym jest również, że do majątku wspólnego należą w szczególności pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków (np. z własnej działalności gospodarczej) oraz dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków.

W celu przystępniejszego wyjaśnienia pojęcia „dochodów z majątku” przedstawię następującą sytuację:

Jan, przed zawarciem małżeństwa z Anną, zakupił nieruchomość w postaci lokalu mieszkalnego i pobierał czynsz z jego najmu. Po zawarciu małżeństwa, dochód z tego tytułu będzie już jednak zaliczany do majątku wspólnego Jana i Anny, a nie do majątku osobistego Jana, pomimo że lokal ten stanowi jego wyłączną własność.

Innymi słowy, po ślubie prawie wszystko, co każdy z małżonków zarobi czy nabędzie, jest wspólne.
Uwaga: nieprzypadkowo ustawodawca posługuje się w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym pojęciem „w szczególności” (zob. art. 31) – co oznacza, że ustrój wspólności majątkowej obejmuje wszystkie składniki majątku, których w kodeksie wyraźnie nie zaliczono do majątku osobistego.

Przykładowo: składniki majątku nabyte przed małżeństwem, nawet jeśli między małżonkami panuje ustrój wspólności majątkowej, nie wchodzą do majątku wspólnego. To samo tyczy się darowizn czy spadków – jeśli coś jest „zapisane” wyłącznie na jednego z współmałżonków, nie będzie należeć do majątku wspólnego.

W przypadku wątpliwości polecam zajrzeć do zamkniętego katalogu składników majątku osobistego, który został uregulowany w przepisie art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

A co z umową majątkową małżeńską (intercyzą)?

Oczywiście istnieje również możliwość wstąpienia w związek małżeński już z umownym ustrojem majątkowym, poprzez uprzednie zawarcie przed notariuszem umowy majątkowej małżeńskiej (tzw. intercyzy, choć w polskim porządku prawnym nie jest to oficjalne sformułowanie).

Na mocy takiej umowy, wspólność majątkowa może zostać zarówno rozszerzona, jak i wyłączona (rozdzielność majątkowa).

W tym drugim przypadku nie ma konieczności podziału majątku w trakcie rozwodu lub po rozwodzie, jako że nie istnieje majątek wspólny.

Istnieją również inne rodzaje ustrojów majątkowych, które są pochodnymi wspólności majątkowej i rozdzielności majątkowej (tj. wspólność ograniczona i rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków), więcej o tym w pojawi się wkrótce w osobnym artykule.

Ustanie ustroju wspólności majątkowej – rozdzielność majątkowa

Po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego lub postanowienia o ustanowieniu rozdzielności majątkowej, czy też po zawarciu stosownej umowy majątkowej małżeńskiej, ustaje tzw. więź materialna małżonków. Od tego momentu, wszystko co zarobi czy nabędzie każdy z (byłych) małżonków, będzie należeć wyłącznie do niego (to samo tyczy się ewentualnego zadłużenia). W tym wypadku do podziału pozostanie to, co zostało nabyte w trakcie małżeństwa.

Ciekawostką, która niesie za sobą skutki i konsekwencje procesowe jest fakt, że nie wszystkie długi zaciągnięte przez współmałżonka należą do majątku wspólnego. Więcej o tym w artykule znajdującym się na moim blogu prywatnym „Odpowiedzialność za długi współmałżonka”.

Uwaga: wierzyciele mogą złożyć w sądzie wniosek o ustanowienie rozdzielności majątkowej jedynie w postępowaniu nieprocesowym przed sądem rejonowym. Nie mogą złożyć takiego wniosku w trakcie postępowania rozwodowego.

W jaki sposób można podzielić majątek wspólny?

Majątek wspólny można podzielić na 3 sposoby:

1. podczas procesu rozwodowego,
2. w drodze umowy notarialnej,
3. przed sądem rejonowym w tzw. postępowaniu nieprocesowym.

Podział majątku w trakcie procesu rozwodowego

Podział majątku w trakcie rozwodu może nastąpić tylko na wniosek strony (jednego z małżonków) złożony w pozwie lub odpowiedzi na pozew. W trakcie procesu rozwodowego nie może natomiast zostać zgłoszony przez wierzycieli.

Zaletą podziału majątku w trakcie rozwodu jest fakt, iż nie ma konieczności wszczynania kolejnej, osobnej procedury sądowej.

Głównym problemem związanym z podziałem majątku w trakcie procesu rozwodowego jest natomiast fakt, iż może znacznie wydłużyć on postępowanie. Szczególnie w przypadku, gdy strony nie są zgodne, co do podziału. Dlatego też w praktyce rozwodowej powyższa metoda podziału majątku jest rzadko stosowana, jako że sądy niechętnie rozpoznają taki wniosek ze względu na tzw. ekonomikę procesową i przesłankę niespowodowania nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Sprawy o podział majątku najczęściej trwają bowiem znacznie dłużej, niż sprawy o rozwód (m.in. ze względu na potrzebę powołania biegłego rzeczoznawcy majątkowego).

W większości przypadków warto najpierw uzyskać rozwód, aby móc ułożyć sobie życie od nowa (a zwłaszcza by uregulować kwestie opiekuńczo-wychowawcze małoletnich dzieci, jeżeli rozwodzący się małżonkowie takie mają), a dopiero po uzyskaniu rozwodu złożyć do sądu wniosek o podział majątku. Tą osobną procedurę można również wszcząć jeszcze w trakcie postępowania rozwodowego, pod warunkiem że między małżonkami panuje już ustrój rozdzielności majątkowej.

Podział majątku w drodze umowy (u notariusza)

Majątek wspólny można podzielić w drodze umowy notarialnej. Jeśli mamy już rozdzielność majątkową, to sprawę możemy załatwić podczas jednej wizyty u notariusza. Jeśli rozdzielność majątkowa nie została jeszcze ustanowiona, to przed umową podziału majątku, najpierw musimy podpisać umowę rozdzielności majątkowej.

Umowny podział majątku to zdecydowanie najszybsza metoda, aczkolwiek można ją zastosować wyłącznie w przypadku, gdy (byli) małżonkowie są zgodni co do wartości i podziału składników majątku.

Majątek można podzielić również w trakcie trwania małżeństwa, gdy jest taka potrzeba. Mam tu na myśli na przykład sytuację, kiedy jeden z małżonków prowadzi ryzykowną działalność gospodarczą i nie chce narażać finansowo swojego współmałżonka.

Koszty umownego podziału majątku wspólnego

Umowny podział majątku ma jednakże jedną zasadniczą wadę – jest nią koszt sporządzenia aktu notarialnego. Zależny jest on oczywiście od wartości majątku wspólnego. Maksymalne koszty taksy notarialnej określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 roku w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej, i w zależności od wartości majątku wspólnego kształtują się one następująco:

• do 3000 zł – 100 zł;
• powyżej 3000 zł do 10 000 zł – 100 zł + 3% od nadwyżki powyżej 3000 zł;
• powyżej 10 000 zł do 30 000 zł – 310 zł + 2% od nadwyżki powyżej 10 000 zł;
• powyżej 30 000 zł do 60 000 zł – 710 zł + 1% od nadwyżki powyżej 30 000 zł;
• powyżej 60 000 zł do 1 000 000 zł – 1010 zł + 0,4% od nadwyżki powyżej 60 000 zł;
• powyżej 1 000 000 zł do 2 000 000 zł – 4770 zł + 0,2% od nadwyżki powyżej 1 000 000 zł;
• powyżej 2 000 000 zł – 6770 zł + 0,25% od nadwyżki powyżej 2 000 000 zł, nie więcej jednak niż 10 000 zł,
  a w przypadku czynności dokonywanych pomiędzy osobami zaliczonymi do I grupy podatkowej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn nie więcej niż 7500 zł.

Uwaga: małżonkowie przez cały okres trwania związku małżeńskiego zaliczani są do I grupy podatkowej (dopiero w chwili uprawomocnienia się orzeczenia sądu o rozwodzie rozwiedzeni małżonkowie zostają objęci III grupą podatkową). Dzieląc więc majątek jeszcze w trakcie trwania małżeństwa, nawet dla majątków wspólnych o znacznej wartości, maksymalna taksa wyniesie 7.500 złotych.

Podział majątku w odrębnym postępowaniu sądowym (tzw. postępowanie nieprocesowe)

Była małżonka nie chce zwrócić Ci połowy wartości wspólnego mieszkania? Samochód byłego męża jest warty dużo więcej niż on twierdzi? W takich sytuacjach, czyli innymi słowy, gdy (byli) małżonkowie nie są zgodni co do podziału majątku, jedynym sposobem na jego dokonanie jest złożenie stosownego wniosku do sądu. To sąd, przy pomocy tzw. „operatów” sporządzanych przez biegłych rzeczoznawców, ustala wartość składników majątku i wyznacza, przez którego ze współmałżonków wspomniane mienie ma zostać przejęte.

Podział majątku w postępowaniu nieprocesowym jest ostatnią z metod podziału majątku, a zarazem najczęściej stosowaną. Nazwa może być myląca, gdyż tak naprawdę dla kogoś, kto nie jest adwokatem czy prawnikiem, postępowanie nieprocesowe nie różni się niczym od procesu. Jedyna zauważalna na pierwszy rzut oka różnica jest taka, że w trakcie postępowania jego stronami nie są „powód” i „pozwany”, a „wnioskodawca” i „uczestnik”. Tych określeń też będę używać w dalszej części artykułu i innych artykułach związanych z podziałem majątku.

Co do zasady, w postępowaniach nieprocesowych każdy uczestnik ponosi też koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.

Do sądowego podziału majątku dochodzi wtedy, kiedy (byli) małżonkowie nie są zgodni, co do sposobu podziału składników majątku wspólnego i ich wartości.

Nie ma jednakże przeszkód by tego rodzaju podział odbył się również wtedy, gdy strony są zgodne. Wręcz przeciwnie, ustawodawca niejako „nagradza” zgodny wniosek poprzez pobranie niższej stawki opłaty sądowej, o czym wspomnę jeszcze w dalszej części niniejszego artykułu.

Co w sytuacji, gdy nikt nie chce przejąć mieszkania lub innego składnika majątku?

W przypadku, kiedy żadna ze stron nie chce przejąć danego składnika majątku, sąd może zlecić jego licytację komorniczą. Taki scenariusz nie jest korzystny z dwóch względów. Po pierwsze komornik, wystawiając np. mieszkanie na licytację, wystawi go za 3/4 ceny rynkowej (tej oszacowanej uprzednio przez biegłego). Po drugie – naliczy koszty egzekucji komorniczej, odpowiadające nawet kilkunastu procentom wartości mieszkania. Jest więc to nieopłacalne – lepiej nieruchomość przejąć, spłacić współmałżonka, a dopiero później ją sprzedać.

Koszty sądowe postępowania o podział majątku wspólnego

Kolejnym argumentem, który należy wziąć pod uwagę, są koszty sądowe. W przypadku postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej, na podstawie art. 38 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, kiedy strony:

• nie są zgodne, opłata od wniosku wynosić będzie 1000 zł;
• są zgodne, wtedy opłata wynosi 300 zł.

Uwaga: ta sama zasada dotyczy wniosku o podział majątku zgłoszonego w sprawie rozwodowej.

Do tego należy doliczyć koszty sporządzenia ewentualnych operatów przez biegłego. Ich wysokość uzależniona jest od czasu poświęconego przez biegłego na taką wycenę. W przypadku konieczności wyceny nieruchomości, koszty takiego operatu oscylują zazwyczaj w okolicach 2-3 tysięcy złotych. Sprawa o podział majątku – ze względu na stopień skomplikowania, a zwłaszcza potencjalnej potrzeby zakwestionowania niekorzystnego operatu – będzie zazwyczaj wymagała skorzystania z usług pełnomocnika, co również rodzi dodatkowe koszty.

Czy opłaca dzielić się majątek w sądzie? Czy może być taniej?

Tak jak już wspomniałam wcześniej, chcąc podzielić majątek umownie, przed notariuszem, musimy ponieść niemałe koszty notarialne, ale możemy to zrobić szybko. Składając natomiast wniosek o podział majątku do sądu – nie spodziewałam się, że kiedyś to zdanie padnie z moich ust, czy też wyjdzie spod mojego pióra – możemy zaoszczędzić! Mam tu na myśli w szczególności sytuację, gdy posiadamy zgodny projekt podziału majątku wspólnego, wtedy zapłacimy bowiem jedynie 300 zł opłaty sądowej, co wynika z wcześniej już przytoczonego przepisu art. 38 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Koszt adwokata w sprawie o podział majątku

Jak już nadmieniłam, oprócz kosztów sądowych, w sprawie o podział majątku prowadzonej przez adwokata trzeba będzie również liczyć się z koniecznością opłacenia honorarium pełnomocnika. Stawki na rynku są zróżnicowane, ale zależeć będą przede wszystkim od stopnia skomplikowania sprawy i od tzw. wartości przedmiotu sporu, czyli innymi słowy wartości żądanego udziału w majątku wspólnym.

Wspominam o tym, dlatego że rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie narzuca minimalne stawki honorarium, które mogą zostać zasądzone przez sąd jako koszty zastępstwa procesowego.

Poniższe stawki będą odzwierciedlały minimalne koszty przy zasądzeniu ich przez sąd. W umowach z klientami jednakże wysokość honorarium kształtuje rynek i mogą być niższe lub wyższe od niżej wskazanych kwot.

Stawki minimalne zależne od wartości przedmiotu sprawy

Zgodnie z § 2 ww. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku, stawki minimalne wynoszą przy wartości przedmiotu sprawy:

1. do 500 zł – 90 zł;
2. powyżej 500 zł do 1500 zł – 270 zł;
3. powyżej 1500 zł do 5000 zł – 900 zł;
4. powyżej 5000 zł do 10 000 zł – 1800 zł;
5. powyżej 10 000 zł do 50 000 zł – 3600 zł;
6. powyżej 50 000 zł do 200 000 zł – 5400 zł;
7. powyżej 200 000 zł do 2 000 000 zł – 10 800 zł;
8. powyżej 2 000 000 zł do 5 000 000 zł – 15 000 zł;
9. powyżej 5 000 000 zł – 25 000 zł.

*Stawkę adwokata oblicza się poprzez odniesienie do wartości udziału małżonka.

*Do powyższych stawek należy doliczyć 23% podatku VAT.

*W przypadku zgodnego wniosku stron minimalna wartość honorarium będzie wynosić 50% powyższych stawek.

Co ostatecznie wybrać?

Odpowiedź na pytanie, jaki sposób podziału majątku wspólnego ostatecznie wybrać, jak to zwykle bywa, nie jest jednoznaczna. Na pewno warto zapoznać się z wszystkimi „za i przeciw”, dogłębnie przeanalizować składniki majątku, a także poznać stanowisko (byłego) małżonka. Aby uniknąć pułapek – polecam zawsze skonsultować się z profesjonalnym pełnomocnikiem. W rozliczaniu majątku wspólnego nietrudno o błąd, a błędy zdarzają się nawet nam – prawnikom. O najczęściej popełnianych błędach przy podziale majątku napiszę wkrótce w kolejnym artykule.